Świadkowie koronni w przedsiębiorstwach czyli kim są i jaka jest rola sygnalistów?

W ostatnich tygodniach światowe media obiegła informacja o skazaniu Antoine’a  Deltur’a oraz Raphael’a Halet’a, sygnalistów, którzy ujawnili światowej opinii publicznej informacje o umowach dotyczących preferencyjnego opodatkowania zawieranych przez rząd Luksemburga z największymi światowymi korporacjami. Kontrowersyjny wyrok luksemburskiego sądu na nowo otworzył dyskusję na temat ochrony praw sygnalistów na świecie. Odpowiadając na te wydarzenia postanowiliśmy rozpocząć na naszym blogu nowy cykl poświęcony ochronie praw sygnalistów.

Sygnalista – kto to taki?

Określenie sygnalista to polskojęzyczny odpowiednik angielskiego wyrażenia whistleblower. Zgodnie z Rekomendacją Komitetu Ministrów Rady Europy za sygnalistę uważana będzie każda osoba, która raportuje lub ujawnia informacje dotyczące zagrożenia dla interesu publicznego, w kontekście stosunków związanych działalnością zawodową, zarówno w sektorze prywatnym, jak i publicznym.

Co istotne, pojęcie działalności zawodowej obejmuje nie tylko relacje pracownicze, ale także stosunki związane ze świadczeniem  usług w ramach umowy o współpracę czy zatrudnienia na podstawie umowy cywilnoprawnej. Istotą whistleblowingu  jest bowiem posiadanie wiedzy o wewnętrznym funkcjonowaniu danej organizacji, która pozwala na stwierdzenie istnienia nieprawidłowości w jej działaniu. Tak więc o istnieniu sygnalistów można będzie mówić w odniesieniu do każdej organizacji, która oparta jest o sformalizowaną strukturę.

Czy sygnalistą może być osoba, która była zaangażowana w nieprawidłowości?

Pewne kontrowersje związane z tematem whistleblowingu dotyczą oceny postępowania osób, które przed ujawnieniem nieprawidłowości same je popełniały.  Chociaż czasem wydawać mogłoby się, że osoby takie nie powinny zasługiwać na szczególną ochronę, to jednak ich rola nie różni się od tych spośród sygnalistów, którzy nie byli jedynie obserwatorami ujawnionych nieprawidłowości.

Sygnaliści, którzy ujawniają nieprawidłowości, w które byli zaangażowani niejednokrotnie będą dysponować szczegółową wiedzą o sposobie działania osób zaangażowanych w popełnianie naruszeń, która niedostępna jest dla osób, które są jedynie zewnętrznymi obserwatorami. W  tym kontekście rola sygnalisty zbliżona jest do roli skruszonego gangstera, który decyduje się na współpracę z organami ścigania.

Czy sygnalista jest donosicielem?

W odróżnieniu od donosicieli, którzy niejednokrotnie działają po to aby zaszkodzić, sygnaliści to osoby, które decydują się ujawnić nieprawidłowości przede wszystkim ze względu na silnie zakorzenione postawy etyczne i brak zgody na łamanie prawa we własnym otoczeniu. Sygnalista będzie więc zawsze działał w dobrej wierze i w pełnym przekonaniu, że ujawnienie nieprawidłowości będzie służyć interesowi publicznemu.

Działanie w interesie publicznym oznacza, że motywacja sygnalisty nie będzie miała charakteru osobistego, np. w postaci chęci otrzymania gratyfikacji finansowej czy awansu. Niejednokrotnie sygnaliści działają wręcz po to aby chronić dobro całej organizacji, w której są zatrudnieni.

Dlaczego problematyka ochrony sygnalistów jest istotna?

Osoby, które mają odwagę by wystąpić przeciwko obserwowanym w otoczeniu naruszeniom są narażone na negatywne konsekwencje w życiu osobistym i zawodowym. Mobbing, ostracyzm zawodowy i społeczny, nieuzasadnione zwolnienie z pracy, groźby skierowane nie tylko wobec sygnalisty, ale także wobec członków jego rodziny, oparte na sfałszowanych dowodach procesy, czy wreszcie negatywne skutki zdrowotne to tylko niektóre z konsekwencji jakie mogą ponieść sygnaliści, którzy decydują się na działanie.

Jednocześnie, społeczna rola sygnalistów jest bardzo istotna. Afera Watergate, skandal związany z amerykańską korporacją Enron, inwigilacja obywateli przez amerykańską rządową agencję NSA, czy wreszcie informacje dot. powszechnego stosowania dopingu przez rosyjskich sportowców – tym co łączy wszystkie wymienione skandale to sposób ich ujawnienia i rola jaką odegrali w nich sygnaliści. Gdyby nie działania whistleblowerów informacje o naruszeniach prawa i kluczowych osobach w nie zaangażowanych nigdy nie wyszłyby na jaw.

Znaczenie sygnalistów dla przejrzystości życia publicznego oraz wykrywania naruszeń prawa podkreśla także Rada Europy w swoich rezolucjach. Na rolę sygnalistów w wykrywaniu naruszeń prawa wskazują także organy ochrony konkurencji na całym świecie, które w ramach programów leniency traktują łagodniej przedsiębiorców, którzy decydują się na ujawnienie zmów rynkowych, w których uczestniczyli. Mimo tak istotnego znaczenia sygnalistów w Polsce wciąż brakuje systemowych rozwiązań dedykowanych ochronie osób ujawniających nieprawidłowości, o czym napiszemy szerzej w kolejnych wpisach na naszym blogu.

Co dalej?

W najbliższych tygodniach będziemy publikować kolejne wpisy poświęcone problematyce sygnalistów. Pokażemy w nich jakie jest znaczenie sygnalistów dla codziennego funkcjonowania organizacji oraz czy i jakie gwarancje ich ochrony stwarza polskie prawo. Postaramy się także pokazać dlaczego organizacje powinny rozważyć wdrożenie whistleblowing hotlines, czyli dedykowanych kanałów służących zgłaszaniu nieprawidłowości przez pracowników.

Tworząc niniejszy wpis wykorzystaliśmy informacje i dane zawarte w publikacjach Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka oraz Instytutu Spraw Publicznych:

• Głowacka D., Ploszka A., Sczaniecki M., Wiem i powiem. Ochrona sygnalistów i dziennikarskich źródeł informacji, Warszawa 2016, dostępne online na: https://hfhr.pl;
• Kobylińska A., Folta M., Sygnaliści – ludzie, którzy nie potrafią milczeć. Doświadczenia osób ujawniających nieprawidłowości w instytucja i firmach w Polsce, Warszawa 2015, dostępne online na: https://www.isp.org.pl/uploads/pdf/1056799547.pdf.

Więcej informacji nt. afery Luxleaks i jej skutków mogą natomiast odnaleźć Państwo na dedykowanej stronie Światowego Konsorcjum Dziennikarzy Śledczych: https://www.icij.org/project/luxembourg-leaks.