ShareWłaściciele kin i inne podmioty wykorzystujące utwory audiowizualne w prowadzonej przez siebie działalności gospodarczej (np. wydawnictwa załączające filmy do czasopism w formie tzw. „insertów”) nierzadko spotykają się z roszczeniami organizacji zbiorowego zarządzania (dalej „o.z.z.”), których podstawą jest fakt korzystania z tego typu dzieł.
Repertuar kinowy w przeważającej części składa się z filmów nowych, powstałych już w bieżącym stuleciu lub pod koniec XX wieku, czyli po wejściu w życie nowego Prawa autorskiego z 1994 r. Art. 36 pkt 4 tej ustawy przewiduje długi, siedemdziesięcioletni czas obowiązywania autorskich praw majątkowych do utworu audiowizualnego, i to liczony od dnia śmierci najpóźniej zmarłego współtwórcy dzieła. Jednakże w przypadku starszych filmów, powstałych w latach 60- i 70- ubiegłego stulecia może warto zastanowić się czy roszczenia o.z.z. we wszystkich przypadkach są uzasadnione.
Należy bowiem pamiętać, że okres ochrony autorskich praw majątkowych do utworów audiowizualnych (filmów) nie zawsze był tak długi jak obecnie. Poprzednio obowiązująca ustawa o prawie autorskim z 1952 roku (dalej, „Ustawa z 1952 r.”) przewidywała dla utworów kinematograficznych (czyli filmów) jedynie dziesięcioletni okres ochrony – liczony od pierwszego publicznego wykonania dzieła (art. 27 pkt 2 Ustawy z 1952 r.). Czy oznacza to, że prawa autorskie majątkowe do takich klasycznych dzieł polskiego kina jak np. „Sanatorium pod klepsydrą” Wojciecha Hasa (premiera – 1973 rok) czy „Matka Joanna od Aniołów” J. Kawalerowicza (premiera – 1961 rok) jak również wszelkich innych filmów, których premiera odbyła się przed 1984 rokiem (czyli dziesięć lat przed wejściem w życie nowego Prawa autorskiego) już wygasły, a organizacje zbiorowego zarządzania nie mogą domagać się tantiem w związku z ich wyświetlaniem?
Odpowiedź brzmi oczywiście nie. Na wygaśnięcie praw do „starych” filmów nie pozwala art. 124 ust. 1 pkt 3 Prawa autorskiego, który przewiduje tzw. „odżycie” praw autorskich majątkowych do filmów, do których autorskie prawa majątkowe wygasły przed wejściem w życie nowego Prawa autorskiego (czyli przed 4 maja 1994 r.). „Odżycie” oznacza, że wraz z nadejściem wspomnianej wyżej daty (4 maja 1994 r.) wygasłe wcześniej autorskie prawa majątkowe zaczynają ponownie obowiązywać i trwają od tej daty do czasu upłynięcia okresu ochrony przewidzianego w nowym Prawie autorskim. Przykładowo, film, którego premiera odbyła się w 1961 roku, jako całość, przestał być chroniony prawem autorskim w 1971 roku (10 lat + 1961). Przerwa w ochronie prawno autorskiej dzieła trwała w latach 1971-1994, kiedy to film ten ponownie zaczął podlegać ochronie na gruncie Prawa autorskiego na podstawie wspomnianego wyżej art. 124 ust. 3 Prawa autorskiego. Prawa autorskie majątkowe do naszego przykładowego filmu z 1961 roku będą trwać do roku, w którym upłynie 70 lat od śmierci najpóźniej zmarłej z wymienionych osób: głównego reżysera, autora scenariusza, autora dialogów, kompozytora muzyki skomponowanej do tego utworu audiowizualnego.
Sytuacja nie jest jednak taka prosta w przypadku filmów zagranicznych. Zgodnie bowiem z art. 124 ust. 1 pkt 3 Prawa autorskiego, w przypadku dzieł obywateli obcych, zamieszkałych za granicą wspomniane „odżycie” wygasłej ochrony podlega znacznemu ograniczeniu. Mianowicie, „odżycie” praw może być stosowane jedynie pod warunkiem wzajemności.
Oznacza to, że ażeby dochodzić tantiem w związku z wyświetlaniem filmów zagranicznych powstałych przed 4 maja 1984 roku, organizacja zbiorowego zarządzania powinna wykazać, że zachodzi wspomniana przesłanka „wzajemności”. W praktyce może to przysparzać wielu trudności. Po pierwsze, w doktrynie prawa autorskiego brak jest zgodności co do tego, jak „wzajemność” tę należy rozumieć. Najczęściej przyjmuje się, że przesłanka „wzajemności” jest spełniona w przypadku utworów obywateli tych krajów, które w czasie obowiązywania Ustawy z 1952 roku przyznawały „polskim” utworom ochronę przez czas dłuższy niż przyjęty wówczas w ustawie polskiej (czyli, w przypadku filmów, na czas dłuższy niż 10 lat) (J. Barta, R. Markiewicz w: Komentarz do prawa autorskiego, Warszawa 2005. Str. 886). Praktyka taka występowała np. w USA. Nie jest jednak odosobnionym pogląd (E. Traple w: , System prawa prywatnego, t. 13, Prawo autorskie str. 210), że przesłanka wzajemności jest spełniona dopiero wtedy, jeżeli, dodatkowo, ustawodawstwo kraju pochodzenia danego utworu przewiduje możliwość „odżycia” wygasłych praw autorskich do „polskiego” utworu analogicznie do instytucji wprowadzonej przez art. 124 Prawa autorskiego. Można spotkać się też ze stanowiskiem, że wzajemność zachodzi wówczas, gdy w okresie obowiązywania Ustawy z 1952 roku w kraju pochodzenia danego utworu zagranicznego przyznawano polskim utworom ochronę przez okres co najmniej 50 lat pięćdziesięciu od jego pierwszej publikacji (wyświetlenia), czyli ochronę przez okres nie krótszy niż przyznany twórcy zgodnie z pierwotnym brzmieniem art. 36 ust. 3 Prawa autorskiego.
Jakby wątpliwości interpretacyjnych było mało, art. 124 pkt 3 mówi o „odżyciu” praw do „utworów obywateli obcych”, a nie dzieł pochodzących z tych państw. W swym dosłownym brzmieniu, przepis ten nie odnosi się zatem sytuacji, w której uprawnionym z tytułu autorskich praw majątkowych do dzieła jest osoba inna niż twórca. W przypadku filmów, sytuacja taka jest regułą, gdyż całość autorskich praw majątkowych do filmu najczęściej przysługuje producentowi. W związku z tym, w takim przypadku przyjmuje się wykładnię, że to czy dany kraj stosuje zasadę wzajemności, należy badać w odniesieniu do kraju, w którym ma miejsce zamieszkania (siedzibę) producent dzieła.
Jeszcze trudniejsza zdaje się być ocena czy wspomniana wzajemność zachodzi w przypadku filmów, zagranicznych, do których autorskie prawa majątkowe na zasadzie współautorstwa przysługują wielu osobom, będącym obywatelami różnych krajów.
Należy zastrzec, że powyższe uwagi dotyczą sytuacji, gdy o.z.z. dochodzi tantiem w związku z wyświetlaniem (lub wykorzystaniem w inny sposób) dzieła audiowizualnego jako całości (takie uprawnienia posiada np. Stowarzyszenie Filmowców Polskich). W przypadku, gdy żądanie dotyczy tantiem dla twórców poszczególnych utworów wchodzących w skład danego filmu (np. twórców muzyki, scenariusza, zdjęć, etc) zadanie organizacji zbiorowego zarządzania jest zdecydowanie łatwiejsze, gdyż zgodnie z utrwalonym orzecznictwem, krótki, 10 – letni termin wygaśnięcia autorskich praw majątkowych do utworu kinematograficznego jako całości, przewidziany w Ustawie z 1952 roku, nie dotyczy poszczególnych utworów wchodzących w skład tego utworu.
Jeżeli jednak dana o.z.z. dochodzi tantiem należnych twórcom w związku z wykorzystaniem starego, zagranicznego filmu jako całości, należy zawsze zastanowić się czy żądanie to jest uzasadnione. Osobą kwestią jest oczywiście konieczność wykazania przez o.z.z. upoważnienia do występowania w imieniu uprawnionych z tytułu autorskich praw majątkowych do utworów audiowizualnych.
