Roszczenia związków zawodowych dotyczące funduszu socjalnego

Wraz z końcem maja br. upłynął termin na dokonanie przez pracodawców wpłaty pierwszej raty na fundusze socjalne. Przy tej okazji warto przypomnieć, że tylko związkom zawodowym ustawodawca przyznał prawo do występowania z roszczeniami do sądu pracy dotyczącymi ZFŚS. Jakimi? O tym w dzisiejszym wpisie.

Roszczenia związków zawodowych można podzielić na dwie kategorie:

• roszczenia o charakterze kształtującym fundusz, oraz
• o charakterze majątkowym.

Do pierwszej z kategorii tradycyjnie zalicza się uprawnienie zakładowej organizacji związkowej do złożenia wiążącego pracodawcę wniosku o utworzenie ZFŚS. Dotyczy to sytuacji, w których pracodawca zatrudnia co najmniej 20 i mniej niż 50 pracowników w przeliczeniu na pełne etaty według stanu na dzień 1 stycznia danego roku.

Zakładowa organizacja związkowa ma prawo złożyć taki wniosek do pracodawcy w każdym czasie w ciągu roku kalendarzowego, Jest on wiążący dla pracodawcy z momentem jego wpływu. Oznacza to, że o ile 1 stycznia danego roku pracodawca zatrudniał co najmniej 20 i mniej niż 50 pracowników w przeliczeniu na pełne etaty, jest zobowiązany utworzyć fundusz socjalny, niezależnie od daty, kiedy wniosek zakładowa organizacja związkowa złoży. Wpływ wniosku zobowiązuje pracodawcę do podjęcia takich działań jak:

• opracowanie regulaminu ZFŚS,
• uzgodnienie regulaminu z zakładową organizacją związkową,
• ogłoszenie regulaminu,
• utworzenie odrębnego rachunku bankowego, a następnie
• odprowadzenie corocznego odpisu podstawowego.

Niezależnie od tego, jak długo takie prace organizacyjne potrwają, coroczny odpis podstawowy powinien zostać wyliczony proporcjonalnie do ilości dni pozostałych w roku kalendarzowym począwszy od dnia wpływu wniosku zakładowej organizacji związkowej. Nie wyklucza to jednak możliwości poczynienia innych uzgodnień z zakładową organizacją związkową, w szczególności takich, że fundusz socjalny utworzony zostanie począwszy np. od połowy bądź od nowego roku kalendarzowego. Warto to rozważyć wtedy, gdy w budżecie organizacji w danym roku trudno byłoby wygospodarować nowe środki na działalność socjalną.

Poza tym, roszczenie o utworzenie funduszu socjalnego przysługuje związkom zawodowym, gdy ich funkcjonowanie zostanie ukonstytuowane u pracodawcy zatrudniającego więcej niż 50 pracowników w przeliczeniu na pełny etat wg stanu na 1 stycznia danego roku. Takie roszczenie może mieć miejsce nawet w sytuacji, w której – zanim powstała zakładowa organizacja związkowa – pracodawca taki dopełnił formalności i uzgodnił z przedstawicielem załogi nieutworzenie ZFŚS wpisane do regulaminu wynagradzania. Jest tak dlatego, że z chwilą powstania zakładowej organizacji zakładowej, taka organizacja przejmuje rolę przedstawiciela załogi i może, żądając utworzenia funduszu socjalnego, doprowadzić do dezaktualizacji ustaleń poczynionych uprzednio z przedstawicielem załogi. Żądanie utworzenia ZFŚS w sensie prawnym zbliżone będzie w takiej sytuacji do złożenia pracodawcy oświadczenia o wypowiedzeniu porozumienia zawartego na czas nieokreślony, jakie w polskim prawie może być co do zasady złożone w każdym czasie.

W razie odmowy utworzenia funduszu socjalnego w powyższy sposób, zakładowej organizacji związkowej przysługuje prawo do wystąpienia z roszczeniem do sądu pracy o utworzenie funduszu i dokonanie odpowiednich odpisów.

Do drugiej kategorii należy roszczenie o przekazanie należnych środków na fundusz socjalny. Z uwagi na wskazany na wstępie upływ terminu na dokonanie wpłaty pierwszej raty w kwocie stanowiącej co najmniej 75% równowartości takiego funduszu, takie roszczenie może być przedmiotem analiz zakładowych organizacji związkowych właśnie teraz. Coroczny odpis podstawowy dokonuje się w terminie do 30 września danego roku, przy czym w terminie do 31 maja istotną część tego odpisu – celem urzeczywistnienia funkcjonowania ZFŚS. W razie opóźnienia w przekazaniu tych środków bądź przekazania ich w zmniejszonej wysokości, zakładowe organizacje związkowe mogą wystąpić do pracodawców o dokonanie spóźnionych wpłat. W razie odmowy, zakładowe organizacje związkowe mają prawo do wystąpienia z roszczeniem do sądu pracy o dokonanie należnych funduszowi socjalnemu wpłat.

Ostatnim z roszczeń jest roszczenie o zwrot funduszowi socjalnemu środków wydatkowanych niezgodnie z przepisami ustawy. Przez ustawę należy przy tym rozumieć tylko ustawę o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych, a nie np. ustawę o związkach zawodowych. To rozróżnienie może mieć szczególnie praktyczne konsekwencje. Przykładowo, wydatkowanie środków na podstawie regulaminu ZFŚS, który nie byłby z zakładową organizacją związkową uzgodniony, stanowiłoby naruszenie zarówno przepisów ustawy o funduszu (art. 8 ust. 2), jak i ustawy o związkach zawodowych (art. 27 ust. 1, art. 30 ust. 6), a w konsekwencji stanowiłoby podstawę do wywiedzenia wskazanego roszczenia. Nie byłoby tak jednak już w sytuacji, w której pracodawca przyznawałby osobom uprawnionym świadczenia z funduszu bez uzgodnienia z zakładową organizacją związkową (np. preliminarza wydatków), ponieważ art. 27 ust. 2 ustawy o związkach zawodowych, który nakazuje pracodawcy uzgodnić przyznawanie świadczeń ze stroną związkową, nie ma swojego odpowiednika w ustawie o funduszu. Pominięcie uzgodnienia mogłoby, w zależności od okoliczności danej sprawy, być jednak uznane za utrudnienie wykonywanie działalności związkowej, co zagrożone jest karą grzywny lub ograniczenia wolności (art. 35 ust. 1 pkt 2 ustawy o związkach zawodowych).

Z orzecznictwa sądowego:

• Sąd Najwyższy w wyroku z 8 maja 2012 r., sygn. II PK 183/11 przyjął, iż naruszenie uzgodnionego regulaminu funduszu socjalnego w części regulującej np. procedurę przyznawania określonych środków, nie stanowi podstawy do żądania zwrotu funduszowi środków wydatkowanych niezgodnie z przepisami ustawy. Na podstawie omawianego art. 8 ust. 3 ustawy o funduszu mogą być sankcjonowane tylko przypadki wydatkowania środków niezgodnie z przepisami tej ustawy, a nie wbrew regulaminowi lub ustawie o związkach zawodowych.
• Sąd Najwyższy w wyroku 7 maja 2013 r., sygn. I PK 296/12 wskazał, że naruszenie np. kryterium socjalnego nakazuje zwrócić środki w części, w której to kryterium naruszono, a nie w całości. Stosowanie art. 8 ust. 3 ustawy nie może prowadzić do ponownego przyznawania tych samych świadczeń, które uprawnieni otrzymali już w całości lub części. Byłoby to sprzeczne z wykładnią art. 8 ust. 3 ustawy, którego celem jest kompensacja nieprzyznanych świadczeń. Oznacza to konieczność miarkowania wysokości środków zwracanych funduszowi. Konieczne jest także ustalenie stopnia (ciężkości) naruszenia przepisów ustawy.

Wskazane w artykule roszczenia przysługują wyłącznie zakładowym organizacjom związkowym. Nie przysługują przedstawicielom pracowników, radom pracowników lub radom pracowniczym, ani indywidualnie poszczególnym pracownikom. Przedawniają się po trzech latach.

Łukasz Górzny
Radca Prawny, Senior Associate
+48 660 440 349
lukasz.gorzny@dzp.pl