ShareKompleksowe uregulowanie wykonywania zawodu farmaceuty to bez wątpienia główny przedmiot i cel Ustawy o Zawodzie Farmaceuty („UZF”, „Ustawa”)[1]. Ustawa zwiększa bowiem zakres uprawnień farmaceutów i wzmacnia ich pozycję na rynku ochrony zdrowia publicznego.
Na szczególną uwagę, w zakresie nowych kompetencji farmaceutów, zasługuje wprowadzona przez UZF nowa definicja opieki farmaceutycznej. W świetle art. 4 ust. 2 UZF na opiekę farmaceutyczną składają się następujące uprawnienia farmaceuty: przeprowadzanie konsultacji farmaceutycznych; dokonywanie przeglądów lekowych i ocena farmakoterapii; opracowywanie indywidualnego planu opieki farmaceutycznej; wykonywanie określonych badań diagnostycznych oraz wystawianie recept w ramach kontynuacji zlecenia lekarskiego.
Opieka farmaceutyczna zyskała również status świadczenia zdrowotnego, przez co wpisała się w część systemu ochrony zdrowia.
Mając na uwadze, że poszczególne elementy opieki farmaceutycznej budzą poważne wątpliwości środowiska farmaceutycznego, przedstawiając perspektywę farmaceutów, postanowiliśmy skupić się właśnie na temacie opieki farmaceutycznej.
1. Nowe uprawnienia czy obowiązki farmaceutów?
UZF w ww. przepisie wymienia elementy wchodzące w skład opieki farmaceutycznej. Ustawa nie określa jednak szczegółów i konkretnych sposobów dotyczących jej wykonywania. Farmaceuci, będący w pełni wykwalifikowani do wykonywania nowych uprawnień ze względu na ich szeroką wiedzę i doświadczenie, mogą obawiać się jednak sprawowania opieki farmaceutycznej z powodu braku doprecyzowania przepisów, a konsekwencji braku wytyczonych sposobów działania. Obawy farmaceutów wynikające z ogólnego charakteru obecnych uregulowań uznajemy za jeden z kluczowych mankamentów nowych regulacji. Rozwiązanie wyżej zdefiniowanego problemu i rozwiązanie wątpliwości farmaceutów, czy to za pomocą przepisów ustawowych, wytycznych organów regulacyjnych czy też odpowiednich procedur przyjętych przez przedsiębiorców aptecznych i farmaceutów u nich zatrudnionych, pozwoli na wprowadzenie nowych regulacji do rzeczywistości w większym stopniu.
Poniżej przedstawiamy pewne elementy sprawowania opieki farmaceutycznej, które w praktyce mogą być szczególnie problematyczne z powodu dużego stopnia ogólności regulacji.
- Dokumentowanie opieki farmaceutycznej.
W świetle art. 4 ust 2 UZF opieka farmaceutyczna jest procesem udokumentowanym. Oznacza to, że w przypadku nieudokumentowania konkretnego świadczenia przez farmaceutę, definicyjnie nie będzie można uznać go za wykonanego w ramach opieki farmaceutycznej.
UZF nie zawiera jednak regulacji, które jednoznacznie określiłby jakie informacje o zdrowiu pacjenta powinny zostać udokumentowane przez farmaceutów. Ustawa nie określa również sposobu przechowywania dokumentacji oraz udostępniania jej pacjentowi czy organom Inspekcji Farmaceutycznej.
Pozaustawowe rozwiązanie problemu stanowić mają poszczególne moduły systemu opieki farmaceutycznej (mające być elementem centralnego systemu teleinformatycznego P1), których utworzenie rekomendowane jest przez Zespół ds. Opieki Farmaceutycznej.
Precyzyjne określenie informacji, które mają być dokumentowane w ramach sprawowania opieki farmaceutycznej (oraz sposobu ich przechowywania i udostępniana) jest istotne nie tylko z punktu widzenia pacjenta, który powinien mieć zapewniony dostęp do dokumentacji dot. jego stanu zdrowia, ale także farmaceuty, który już i tak ma wiele wątpliwości związanych z sposobem i zakresem usług udzielanych w ramach nowych kompetencji.
- Wymiana informacji o pacjencie z lekarzem.
Z treści art. 4 ust. 2 UZF wynika również, że w ramach wykonywania opieki farmaceutycznej, farmaceuta ma współpracować z pacjentem i lekarzem prowadzącym leczenie pacjenta, a w razie potrzeby z przedstawicielami innych zawodów medycznych, aby czuwać nad prawidłowym przebiegiem indywidualnej farmakoterapii. Ustawa nie doprecyzowuje jednak kwestii współpracy farmaceuty z lekarzem. W szczególności UZF nie wskazuje zakresu samodzielności farmaceuty względem lekarza w sprawowaniu opieki farmaceutycznej.
Podkreślić również należy, że w świetle ww. przepisu, jednym z elementów wykonywania opieki farmaceutycznej jest przekazywanie przez farmaceutów, współpracującym lekarzom i przedstawicielom innych zawodów medycznych, danych umożliwiających identyfikację konkretnego pacjenta lub lekarza. Istnieje zatem obawa, że takie działanie może naruszyć art. 103 ust. 2 pkt 4a ustawy Prawo farmaceutyczne[2] („PF”). Przepis ten stanowi bowiem, że wojewódzki inspektor farmaceutyczny może cofnąć zezwolenie apteczne, jeżeli apteka przekazuje, z wyłączeniem: Inspekcji Farmaceutycznej, NFZ oraz SIM (System Informacji Medycznej) – dane umożliwiające identyfikację indywidualnego pacjenta, lekarza lub świadczeniodawcy. Powyżej wskazany przepis utrudnia zatem sprawowanie opieki farmaceutycznej przez farmaceutów wykonujących swój zawód w aptekach, a co najistotniejsze, wzbudza niepotrzebnie kolejne wątpliwości co sposobu świadczenia opieki farmaceutycznej.
Na marginesie zaznaczymy, że wyżej wspomniany przepis był już przedmiotem wielu dyskusji i powodem licznych wątpliwości, dlatego też liczymy, że kolejne nieścisłości wynikające z niefortunnego sformułowania powyższego przepisu doprowadzą do jego przemodelowania, tak aby jego treść wpisywała się w zakres nowych uprawnień farmaceutów, jak również w jego cel tj. uniemożliwienie przekazywania określonych danych podmiotom nieuprawnionym do ich uzyskania.
- Rekomendowane działania w przypadku braku jasnych i precyzyjnych wytycznych od organów państwowych
W związku z obecną ogólnością przepisów UZF w kwestii sprawowania opieki farmaceutycznej, rekomendowanym działaniem jest stworzenie przez przedsiębiorców aptecznych wraz z farmaceutami wykonującymi zawód w aptece konkretnych procedur i zasad działania w przedmiocie sprawowania opieki farmaceutycznej. Takie procedury powinny obejmować następujące zagadnienia:
- Określenie konkretnych zasad i procedur prowadzenia dokumentacji sprawowania opieki farmaceutycznej w aptece, przy uwzględnieniu przepisów dotyczących praw pacjenta (chociażby odnoszących się do dokumentacji medycznej) oraz RODO. Warto również przeszkolić personel apteczny o obowiązujących przepisach dotyczących ochrony danych osobowych.
- Określenie konkretnych zasad wymieniania informacji z lekarzami i innymi przedstawicielami zawodów farmaceutycznych dotyczących danych pacjenta. Mając na uwadze obecne przepisy, sugerowanym rozwiązaniem byłoby wprowadzenie zasady, że informacje przekazywane są wyłącznie poprzez System Informacji Medycznej lub za pośrednictwem samego pacjenta.
- Określenie procedur udzielania i dokumentowania poszczególnych usług wchodzących w zakres opieki farmaceutycznej. Jednolitość oraz przyjęty schemat działań może być szczególnie istotny pod względem ew. roszczeń dot. odpowiedzialności farmaceutów.
2. Odpowiedzialność farmaceuty w zakresie sprawowania opieki farmaceutycznej.
Art. 27 UZF stanowi, że: farmaceuta ma obowiązek wykonywać zawód z należytą starannością oraz poszanowaniem praw pacjenta, dbałością o jego bezpieczeństwo zgodnie ze wskazaniami aktualnej wiedzy farmaceutycznej i medycznej, dostępnymi mu metodami oraz zgodnie z zasadami etyki i deontologii zawodowej. W świetle ww. przepisu Ustawy, farmaceuci udzielając świadczeń z zakresu opieki farmaceutycznej zobowiązani są w szczególności do postępowania zgodnie z zasadami etyki zawodowej dochowując przy tym należytej staranności.
Wskazać jednak należy, że farmaceuci sprawując opiekę farmaceutyczną mogą dopuścić się błędu – np. przy wykonywaniu badań diagnostycznych czy wystawianiu recept w ramach kontynuacji zlecenia lekarskiego. UZF nie wskazuje jednak, w jaki sposób farmaceuta odpowiada za niedochowanie należytej staranności w sprawowaniu opieki farmaceutycznej.
Takiej regulacji szukać należy w innych przepisach. Ustawa o izbach aptekarskich[3] w art. 45 stanowi, że farmaceuci podlegają odpowiedzialności zawodowej za postępowanie sprzeczne z zasadami etyki i deontologii zawodowej oraz przepisami dotyczącymi wykonywania zawodu farmaceuty.
Przepis ten może wzbudzać wiele niejasności, bowiem kryterium naruszenia „przepisów związanych z wykonywaniem zawodu” jest dosyć szerokie i nieprecyzyjne. Wskazać należy, że nie istnieje żaden katalog, który wskazywałby, czym może być przewinienie zawodowe aptekarzy.
Co najistotniejsze, przepis wskazuje, że sankcjonowane jest postępowanie farmaceuty sprzeczne z przepisami dot. wykonywania zawodu farmaceuty. Niemniej jednak, w przypadku ogólnego sformułowania przepisów określających zadania zawodowe farmaceutów, trudno będzie określić kiedy rzeczywiście doszło do postępowania sprzecznego z takim przepisem (a kiedy nie) – do tego niezbędne jest jasne i jednoznaczne określenie treści przepisu.
Dookreślenie przepisów dot. sprawowania opieki farmaceutycznej pozwoli dokładniej wskazać konkretne obowiązki farmaceutów, a w rezultacie umożliwi ustalenie przez farmaceutów kiedy rzeczywiście postępuje zgodnie z przepisami, a kiedy ich działanie może już stanowić zachowanie sprzeczne z normami prawnymi.
Na marginesie wskazujemy, że jednym z rozważanych sposobów zwiększenia poczucia bezpieczeństwa farmaceutów w zakresie ich odpowiedzialności jest wprowadzenie obowiązku ubezpieczenia farmaceutów od odpowiedzialności cywilnej za wyrządzone szkody. Na kanwie obecnie obowiązujących przepisów, takiemu obowiązkowemu ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej za szkody będące następstwem udzielania świadczeń zdrowotnych, podlegają podmioty wykonujące działalność leczniczą.
3. Finansowanie opieki farmaceutycznej. Zwiększenie uprawnień farmaceutów kosztem pracodawcy czy budżetu?
Zgodnie z definicją opieki farmaceutycznej zawartą w UZF jest to świadczenie zdrowotne w rozumieniu art. 5 pkt 40 ustawy o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych.[4] Ustawa wskazuje zatem, że sprawowanie opieki farmaceutycznej powinno być finansowane ze środków publicznych. Obecnie, nie obowiązują jednak przepisy, które określałyby sposób finansowania opieki farmaceutycznej przez państwo.
Ustawodawca udzielił farmaceutom nowych uprawnień w związku z wykonywaniem przez nich opieki farmaceutycznej. Uprawnienia te w rzeczywistości stają się jednak również nowymi obowiązkami farmaceutów, którzy powinni być wynagradzani za ich wykonywanie.
Państwo nie powinno przerzucać całego ciężaru wynagradzania farmaceutów za wykonywanie świadczeń zdrowotnych (które mają być finansowane ze środków publicznych) na przedsiębiorców prowadzących apteki. Należy realnie stwierdzić, że do czasu wprowadzenia finansowania publicznego, taka sytuacja będzie miała miejsce.
Dlatego też, kluczowe zdaje się być szybkie i sprawne procedowanie przez organy państwowe uregulowań prawnych odnoszących się do finansowania opieki farmaceutycznej.
4. Podsumowanie
UZF, słusznie wykorzystując potencjał farmaceutów, wprowadziła instytucje sprawowania opieki farmaceutycznej. Ogólność przepisów Ustawy powoduje jednak, że potrzebne jest doprecyzowanie obecnych uregulowań prawnych, które w praktyce mogą doprowadzić do wielu niejasności.
Powyżej opisano jedynie niektóre przypadki, mogące powodować trudności interpretacyjne po stronie farmaceutów. W związku z tym potrzebne jest stworzenie konkretnych procedur, wytycznych postepowania, receptariuszy czy standardów w zakresie poszczególnych czynności wykonywanych w ramach opieki farmaceutycznej (np. we współpracy z środowiskiem farmaceutycznym i akademickim). Innym sposobem ujednolicenia sprawowania opieki farmaceutycznej byłoby stworzenie schematów przyjmowania pacjentów oraz algorytmów działań przy dokumentowaniu i informowaniu o opiece farmaceutycznej.
Pomimo szerokiego zakresu wiedzy oraz dużego doświadczenie farmaceutom potrzebne są również szkolenia związane z ich nową rolą, odnoszące się np. do zalecanych działań farmaceutów w zakresie przyjmowania pacjentów z konkretnymi jednostkami chorobowymi. Rodzi to kolejne pytania czy takie szkolenia powinny być organizowane wyłącznie przez jednostki państwowe, firmy prywatne czy też w modelu mieszanym.
Reasumując, jednym z podstawowych celów dalszych działań podejmowanych w zakresie UZF przez ustawodawcę oraz inne organy państwowe powinno być przybliżenie farmaceutom ich nowej roli w systemie ochrony zdrowia, jak również rozwianie ich wątpliwości związanych z nowymi kompetencjami – w dużej mierze od tego zależy sukces nowych regulacji.
Już za tydzień przyjrzymy się UZF z perspektywy z perspektywy pacjentów i organizacji zrzeszających pacjentów. Zapraszamy!
[1] Ustawa z dnia 10 grudnia 2020 r. o zawodzie farmaceuty (Dz.U. z 2021 r. poz.97)
[2] Ustawa z dnia 6 września 2001 r. Prawo farmaceutyczne (Dz. U. 2001 Nr 126 poz. 1381)
[3] Ustawa z dnia 19 kwietnia 1991 r. o izbach aptekarskich (Dz.U.1991 nr 41 poz. 179)
[4] Ustawa z 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych ((Dz. U. z 2020 r. poz. 1398)
