Skarga pauliańska również dla fiskusa

18 kwietnia 2018 Trybunał Konstytucyjny ogłosił orzeczenie w sprawie z wniosku Rzecznika Praw Obywatelskich dotyczącego skargi pauliańskiej. Zgodnie ze stanowiskiem TK, organy podatkowe mogą sięgać po tę instytucję przy egzekucji zobowiązań podatkowych.

Instytucja skargi pauliańskiej

Skarga pauliańska to rozwiązanie przewidziane na gruncie przepisów prawa cywilnego. Dotyczy sytuacji, w których dłużnik dokonuje czynności prawnej ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela. Przykładowo, daruje lub sprzedaje swój majątek innej osobie, aby uciec przed egzekucją. W wyniku takich czynności, osoba trzecia (nabywca lub obdarowany) uzyskuje korzyść majątkową, a wierzyciel zostaje pokrzywdzony. Wierzyciel może wówczas wystąpić z powództwem cywilnym przeciwko osobie, która uzyskała korzyść. Sąd może natomiast uznać, iż czynność prawna dokonana z pokrzywdzeniem wierzyciela, jest bezskuteczna. Jednym z warunków zastosowania tego instrumentu jest przesłanka dot. świadomości osoby trzeciej. Przesłanka ta jest spełniona gdy osoba trzecia (i) wiedziała lub (ii) przy zachowaniu należytej staranności mogła się dowiedzieć, iż dłużnik działa ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela.

Pojawia się pytanie, co w sytuacji, gdy wierzycielem jest fiskus? Instytucja skargi pauliańskiej została bowiem uregulowana na gruncie prawa cywilnego i nie ma swojego odpowiednika w prawie podatkowym. Pomimo to, organy podatkowe często sięgają po ten instrument. Taka praktyka spotyka się natomiast z powszechną aprobatą sądów, na co zwrócił uwagę RPO.

Zastrzeżenia rzecznika praw obywatelskich

W ocenie RPO, taki stan rzeczy prowadzi do naruszenia zasady prawidłowej legislacji. Jak podkreślił RPO:

prawodawca pozwolił organom stosującym prawo na rozszerzenie zakresu zastosowania instytucji cywilnoprawnej do ochrony należności publicznoprawnej.

Skarga pauliańska jest instytucją materialnego prawa cywilnego. Może zatem chronić wyłącznie wierzytelności cywilnoprawne. Zobowiązania podatkowe należą natomiast do kategorii zobowiązań publicznoprawnych. Ich egzekwowanie stanowi realizowanie przez państwo uprawnień władczych w sferze imperium. Realizowanie i egzekwowanie tych uprawnień może się odbywać w oparciu o przewidziane do tego celu instrumenty prawne. Tych instrumentów nie należy jednak szukać w normach prawa cywilnego. W opinii RPO, wykorzystywanie norm prawa cywilnego w takich sytuacjach prowadzi do zachwiania równowagi pomiędzy potrzebą ochrony interesu państwa a potrzebą ochrony praw jednostki.

RPO zwrócił również uwagę na sposób konstrukcji przepisów regulujących zasady ponoszenia odpowiedzialności za zobowiązania podatkowe przez osoby trzecie. Przepisy ordynacji podatkowej określają ściśle określone przypadki, w których taka odpowiedzialność może występować. Taki sposób regulacji wynika z faktu, iż instytucja odpowiedzialności za cudze zobowiązania podatkowe ma charakter wyjątkowy. Sięganie po instytucję skargi pauliańskiej prowadzi do rozszerzenia katalogu przypadków, w których odpowiedzialność za zobowiązania podatkowe mogą ponosić osoby trzecie. Zdaniem RPO, taka praktyka prowadzi do naruszenia zasady poprawnej legislacji, będącej konkretyzacją konstytucyjnej zasady zaufania jednostki do państwa i stanowionego przez nie prawa.

Stanowisko TK

W ocenie TK, sięgając w procesie cywilnym po skargę pauliańską, organy podatkowe nie działają władczo. Wyrok w procesie pauliańskim nie tworzy nowych podatkowo-prawnych stanów faktycznych, podlegających opodatkowaniu. Nie powoduje również rozszerzenia zakresu opodatkowania. Stwarza jedynie wierzycielowi możliwość przeprowadzenia w przyszłości skutecznej egzekucji. W opinii TK:

Sąd, stwierdzając bezskuteczność umowy zawartej pomiędzy dłużnikiem publicznoprawnym i osobą trzecią, nie wkracza w obszar uprawnień i obowiązków podatkowych o charakterze materialno-prawnym; nie nakłada na osobę trzecią żadnego nowego ciężaru podatkowego.

W ocenie TK, kwestionowana regulacja nie narusza zasady zaufania jednostki do państwa i stanowionego przez nie prawa, ani wynikającej z niej zasady określoności przepisów. Szczegółową argumentację TK poznamy po publikacji pisemnego uzasadnienia wyroku.

Konsekwencje dla nabywców

Orzeczenie TK powinno skłonić do większej ostrożności nabywców wszelkiego rodzaju rzeczy i praw. Osoby te powinny bowiem liczyć się z potencjalną możliwością pociągnięcia ich do odpowiedzialności za długi podatkowe zbywcy. Również w sytuacjach, gdy takiej możliwości nie przewidują wprost przepisy ordynacji podatkowej, regulujące m.in. solidarną odpowiedzialność nabywcy przedsiębiorstwa (lub jego zorganizowanej części) za długi podatkowe zbywcy. Co szczególnie istotne, odpowiedzialność ta może powstać także wtedy, gdy nabywca nie wiedział o długach podatkowych zbywcy. Wystarczy bowiem, że przy zachowaniu należytej staranności mógł się o nich dowiedzieć. Nabywcy powinni zatem przykładać większą uwagę do pozyskania informacji o sytuacji finansowej i ewentualnych zaległościach podatkowych zbywcy.